Het andere Auschwitz
Foto's van beeldend kunstenaar Hans Citroen22 januari 2010
Poort van kamppalen in Budy bij Birkenau 2004 (Foto: Hans Citroen)Hoe is het gewone stadje Auschwitz/Oswiecim hét symbool geworden voor de Holocaust en hoe is daar met die nagedachtenis verder gegaan? 65 Jaar na de bevrijding van concentratiekamp Auschwitz verschijnt binnenkort het boek 'Oświęcim: Auschwitz De verborgen stad' van Hans Citroen en Barbara Starzynska.
Beeldend kunstenaar Hans Citroen, kleinzoon van een Auschwitz overlevende, bezocht met zijn uit Oswiecim afkomstige vrouw Barbara Starzynska vele malen het Auschwitz-complex dat resulteerde in de fototentoonstelling ‘Vergeten plekken’, waar werd getoond dat het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz groter was dan het museum in Oswiecim laat zien.
‘Oswiecim: Auschwitz: De verborgen stad’, bevat naast tekst ook veel niet eerder gepubliceerde foto’s, archiefmateriaal, en plattegronden, en de foto’s die op de expositie Vergeten plekken te zien zijn.
De hoofdpersonages in Oświęcim: Auschwitz zijn de Nederlandse beeldend kunstenaar Hans Citroen (1947) en de Poolse architect Barbara Starzynska (1956). Ze zijn afkomstig uit verschillende werelden. Hans is geboren in Den Haag. Eind jaren zestig - de jaren waarin het gezag per definitie ter discussie werd gesteld - studeerde hij aan de Academie voor Beeldende Kunsten. Barbara groeide op in Oświęcim en was in de jaren zeventig een van de gehoorzame radertjes van de Communistische heilstaat. Aan de Universiteit van Karakau studeerde zij Architectuur en Stedenbouw. Oświęcim: Auschwitz is het verhaal van een stad die twee steden is. Auschwitz: de stad van het kamp waarin de opa van Hans heeft gezeten; het Golgotha van de 20ste eeuw waar jaarlijks meer dan een miljoen bezoekers de Holocaust herdenken. En Oświęcim: een Poolse industriestad waar Barbara een hele gewone, gelukkige jeugd heeft doorgebracht; zorgeloos zonnebadend en zwemmend in de rivier tegenover Villa Höss, genoemd naar de kampcommandant van Kamp Auschwitz die er ooit woonde.
Dood spoor: zestig jaar na de bevrijding van Auschwitz
HANS CITROEN
Op 27 januari was het zestig jaar geleden dat Auschwitz door de Russen werd bevrijd. Beeldend kunstenaar Hans Citroen zocht in het Poolse Oswiecim naar de resten van de drie concentratiekampen die in de oorlog uit de grond werden gestampt. Hij stuitte op de 'Judenrampe', het perron waar de transporten uit Europa arriveerden. En legde de dubbelzinnige houding van de Polen vast.
'Denk niet dat het concentratiekamp bestond uit barakken en een gaskamer. Het was een stad met straten, pleinen, perrons, werkplaatsen, fabrieken en pakhuizen. Er was daar zelfs een bordeel.' Zo begon mijn opa het verhaal van zijn lotgevallen in Auschwitz.
Opa overleed in 1985. Zeven jaar later kreeg ik een verhouding met Barbara. Ze is geboren en getogen in Oswiecim, de Poolse naam voor Auschwitz. We gaan zo'n drie keer per jaar met vakantie naar Oswiecim. Op familiebezoek. In 1993 was ik voor het eerst in het kamp. Het beeld dat opa mij schetste zag ik er niet. Dat openbaarde zich in de loop van de jaren. De stad van mijn opa bleek in Oswiecim te liggen.
Een van de iconen van de oorlog is de tot puin gebombardeerde stad. Dat er in de oorlog ook een stad werd gebouwd, is moeilijk voorstelbaar. Tot 1940 was Oswiecim een niet noemenswaardig plaatsje met tienduizend inwoners, waaronder zesduizend joden. In 1941 werden de joodse bewoners afgevoerd. In 1944 was het inwonertal van Oswiecim toegenomen tot zo'n tweehonderdduizend. In drie jaar waren er rondom de oude stadskern twee aanzienlijke woonwijken en drie concentratiekampen verrezen. Aangrenzend werd een industriecomplex uit de grond gestampt dat in schaal vergelijkbaar is met dat van de Rotterdamse Botlek. Ten zuiden van Oswiecim veranderden moerassen in visvijvers, tarwevelden, kassenland, legbatterijen, veehouderijen en varkensfokkerijen.
Dit alles werd tot stand gebracht met de spierkracht van een gigantisch slavenleger. Bij het ochtendgloren marcheerden lange kolonnes gevangenen van de kampen naar hun werk. Bij zonsondergang, op de terugweg, vervoerden zij met handkarren de doden van die dag. Op het appèl moest het aantal kloppen.
Bij de bevrijding op 27 januari 1945 was het merendeel van de tweehonderdduizend 'ingezetenen' van Oswiecim vertrokken. Alleen de ongeveer vierduizend oorspronkelijke Oswiecimers woonden er nog. Polen erfde een 'spookstad' met een gigantische industrie. In de jaren na de oorlog werden er dertigduizend nieuwe bewoners geïmporteerd. Ze kregen een woning toegewezen in de door de gevangenen gebouwde stadswijken en in de joodse wijk, waar niemand terugkeerde. Ook een groot deel van het concentratiekamp is als woonruimte in gebruik genomen. Wat nu aan ongeveer zevenhonderdduizend toeristen per jaar wordt gepresen- teerd als Stammlager Auschwitz is maar een klein deel van het concentratiekamp zoals het in 1944 functioneerde. 'Nu gaan we het kamp in', denken de bezoekers wanneer ze de poort met 'Arbeit macht frei' passeren. In werkelijkheid zijn ze er dan allang. Na de uitbreidingen van het kamp in 1940 was die poort een intern bouwsel geworden.
Ook het twee kilometer verder gelegen Birkenau is niet het kamp zoals dat op 27 januari 1945 door de Russen werd aangetroffen.
De houten barakken waarin de gevangenen sliepen werden in 1946 ontmanteld. Ze werden gebruikt bij de wederopbouw van Warschau. Een vlakte met schoorstenen bleef achter. 'Hier werden de joden uit de treinen gejaagd en daar stond Mengele met zijn stok naar links of naar rechts te wijzen', zegt een gids tot een gezelschap uit Amerika. We luisteren mee. Hier, op het perron van Birkenau, moet opa zijn uitgestapt, denk ik.
Buiten de poort van Birkenau, waar het spoor de weg kruist, waarschuwt een verkeersbord met de afbeelding van een rokende locomotief voor een eventueel naderende trein. Het betreft geen restant uit de oorlog en iedereen weet dat daar al zestig jaar geen trein meer rijdt. Maar bij een spoor hoort een bord, redeneert de afdeling verkeersborden van Oswiecim. Niemand stoort zich er aan. Binnen het prikkeldraad van Birkenau weet iedereen wat het spoor behelst. Erbuiten heeft het zijn betekenis verloren. De relatie van binnen met buiten wordt niet gesignaleerd. Men ervaart het kamp als een op zichzelf staand fenomeen. Weer buiten halen de bezoekers opgelucht adem. Dáár, achter het prikkeldraad, dáár gebeurde het.
Bij het verkeersbord verlaten we de weg en volgen we het Birkenauspoor het boerenland in. Na een gang van zo'n tweehonderd meter door brandnetels en bramen stuiten we op een houten hek. Het spoor loopt door een tuin met blaffende honden. Uit het raam van het bijbehorende huis komt een geagiteerd vrouwenhoofd tevoorschijn. Het Pools van Barbara doet wonderen.
'Oh, komt u uit Oswiecim. Een paar foto's? Maar natuurlijk mag dat.' Ze raadt ons aan haast te maken. De buurman zou over een uurtje thuiskomen. Die houdt niet van pottenkijkers.
We maken een omtrekkende beweging en pakken het spoor aan de andere kant van de tuin weer op. We passeren een pad. Als botten steken de rails door het zwarte grind. Naast het pad verdwijnt het spoor in kortgeschoren gras. 'De boze buurman' heeft geprobeerd er een gazon op aan te leggen. Door het inklinken van de grond komen de rails weer aan de oppervlakte te liggen. Even verderop ligt een erf met oude auto's. Op het spoor staat een Oostblok-Fiatje geparkeerd. Een onverharde weg dient zich aan. Aan het einde gaapt de poort van Birkenau. We lopen verder. Iemand heeft coniferen en afrikaantjes naast de rails geplant. We steken een asfaltweggetje over en raken verzeild op een veld met verroeste rails. Ernaast ligt een langgerekte ruïne, rijkelijk bespoten met graffiti. We raadplegen tevergeefs de kaart van Oswiecim.
We laten de foto's van ons tochtje aan Ala Tracz zien, een schoolvriendin van Barbara. Ze is het hoofd van de afdeling educatie van het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau. 'Jullie waren op de zogenaamde Judenrampe, net buiten het Centraal Station van Oswiecim. Daar kwamen 'de transporten' uit Europa aan. Op de Judenrampe vonden de selecties plaats. Wie ongeschikt was om te werken moest lopend naar Birkenau.' Ala legt haar wijsvinger op een foto van de onverharde weg naar Birkenau. 'Ze werden meestal binnen enkele dagen vermoord.'
Ze pakt een paar foto's van het spoor van tafel. 'Dit spoor verbindt het reguliere spoorwegnet met het roemruchte station in Birkenau dat aan de gaskamers grenst. Het werd in het voorjaar van 1944 gebouwd. Op 29 april 1944 ging de eerste trein door de poort van Birkenau het kamp in. Het station in Birkenau was maar een paar maanden in bedrijf. Voornamelijk de joodse bevolking van Hongarije kwam daar aan. Vrijwel alle joden uit West- en Zuid-Europa met bestemming Auschwitz, zo'n achthonderdduizend personen, zijn dus uitgestapt op de Judenrampe... Op dat veld waar jullie belandden.'
Ala wijst naar een foto van een met graffiti besmeurd gebouw naast de Judenrampe. 'De pakhuizen bij de Judenrampe worden 'de Kartoffelbaracken' genoemd. Ze zijn in 1942 door de gevangenen gebouwd. In de oorlog was het een distributiecentrum. Er lagen daar diverse producten. Onder andere de opbrengst van de boerenbedrijven van Auschwitz en Birkenau. Een deel van het voedsel was bestemd voor het kamp. Een aanzienlijk deel werd in de inmiddels lege wagons geladen en verdween met allerlei andere goederen, zoals onderdelen van wapens, naar Duitsland.
Auschwitz-Birkenau staat bekend als vernietigingskamp. Dat het ook een zeer winstgevende onderneming was, wordt wat minder onder de aandacht gebracht.
Niet lang na ons bezoek aan Ala Tracz zijn we weer op de Judenrampe. Barbara zit op een klapstoeltje met een boek. Ik loop rond met een videocamera en fotografeer. We lijken op dagjesmensen. In de herfst van 1943 moet opa hier zijn uitgestapt, gonst het door mijn hoofd. Op de weg naast het veld scheurt een brommer voorbij. Zo nu en dan komt er een paard-en-wagen langs. In de namiddag fietsen er luidruchtige groepjes scholieren. Ze zijn op weg naar hun hangplek in de ruïnes van de Kartoffelbaracken. Nergens is te zien dat we op voormalig kampgebied waren; dat op deze plek het overgrote deel van de slachtoffers van Auschwitz ontredderd uit de treinen stapten; dat hier werd bepaald wie onmiddellijk dood moest en wie nog even mocht leven.
De Judenrampe wordt in de talloze publicaties over Auschwitz niet of zeer terloops genoemd. Er bestaat geen beeldmateriaal van. Het station in Birkenau wordt doorgaans genoemd als de plek waar de mensen uitstapten en werden geselecteerd. Een ss'er heeft daar in de zomer van 1944 een transport met Hongaarse joden gefotografeerd. Dat het station in Birkenau het icoon ven de Holocaust is geworden vindt zijn oorzaak in dat beeldmateriaal. Vrijwel alle publicaties over Birkenau worden geïllustreerd met die foto's. De macht van het beeld is verstrekkend. Sophie uit de Hollywoodproductie Sophies Choice arriveert in 1942 op het station in Birkenau.
Ruim twee jaar voordat het werd gebouwd!
Vijftien december 2004. We zijn met mijn zus Michal op weg naar de Judenrampe. We maken een radiodocumentaire voor het zondagochtendprogramma ovt van de VPRO. Bij aankomst ben ik verbijsterd. Na zestig jaar vergetelheid is een groot deel van de Judenrampe verwijderd. Er ligt nu een dikke laag grijze keitjes. Bulldozers rijden af en aan. Nieuwe bielsen worden aangevoerd. Kleumende mannen leggen een nieuw perron aan. Ze bouwen een replica van de Judenrampe. Gesponsord door een Frans/joodse organisatie heeft het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau besloten van de Judenrampe een memorial te maken.
'De Judenrampe zoals het erbij lag, was geen visitekaartje', vertelt Witold Smrek, hoofd van de conserveringsafdeling van het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau. Op mijn opmerking dat de steeds schever wegzakkende toren van Pisa ook niet wordt vervangen door een replica, kijkt de heer Smrek wat meewarig. 'Zo'n grasveldje met wat roestige rails zou niet tot de verbeelding van de bezoeker spreken; zou geen indruk geven van het belang van die plek. Het nieuwe emplacement met de toevoeging van enkele goederenwagons lijkt op het perron zoals het in de oorlog werd gebruikt.'
De nieuwe Judenrampe is een wezensvreemd element in de omgeving. De aansluiting op het railtje naar Birkenau is verdwenen. De relatie met de onverharde weg naar Birkenau, waarover ongeveer achthonderdduizend slachtoffers hun ondergang tegemoet liepen, is zoek. De nieuwe Judenrampe houdt bij de Kartoffelbaracken abrupt op. Alsof die gebouwen er niet bijhoren. Zonder haar vertakkingen is de Judenrampe een op zichzelf staand object geworden zoals ook de concentratiekampen dat zijn.
Ontdaan van hun functie in de infrastructuur zijn het uitsluitend plekken om te herdenken. Memorials. Ik kan dat moeilijk accepteren. Mijn opa zat niet in een monument gevangen.
De ambitie van de industrie en de daaruit voortvloeiende vraag naar arbeidskrachten was een van de hoofdoorzaken van de massale toevoer van de joden naar Auschwitz. De schaal van de moordmachinerie lag in het verlengde daarvan. Het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau verwijst voornamelijk naar de rassenideologie als grondslag voor de vernietiging van de joden. De rol van de toenmalige Duitse grootindustrie wordt grotendeels buiten beschouwing gelaten. Deze eenzijdige belichting is geworteld in de politieke strategie van de Poolse overheid bij de naoorlogse herstart van de industrie. Het aantrekken van nieuwe bewoners voor het ontvolkte Oswiecim is geen sinecure. Een stad met een industriegebied als vrucht van de inspanningen van joodse gevangenen vond men geen reclame.
De slachtoffers zijn dood, de beulen verdwenen. De toeschouwers blijven achter. Ze hebben een onbestemd gevoel van medeplichtigheid. Het gevoel dat ik heb wanneer ik niet ingrijp wanneer er iemand in elkaar geslagen wordt, maar dan erger. De slachtoffers en de beulen lieten een niet te negeren erfenis na. Hoe kom je daar fatsoenlijk mee weg?
Schaal de kampen zo klein mogelijk in, maak duidelijke grenzen en toon ze als plekken zonder relatie met de omgeving. Dat was de doctrine van de Poolse overheid in 1945. Ondanks de bedenkelijke wijze waarop de Judenrampe na zestig jaar vergetelheid is vervangen door een memorial, zit er ook een verheugende kant aan deze gebeurtenis. De plek ligt buiten de in 1945 vastgestelde grenzen van de kampen, maar heeft desondanks 'officiële' erkenning gekregen.
http://bouillabaiseworkinprogress.blogs ... et-op.html
