Onverplichte lectuur – Wisława Szymborska
Wisława Szymborska is in mijn beleving een van de grote oma’s uit de wereldliteratuur. Omdat ik haar alleen ken van recente foto’s. Doris Lessing was ook zo iemand. Alice Munro. Of, dichter bij huis, Annie M.G. Schmidt. Szymborska’s clevere parlandopoëzie heeft me ooit goede diensten bewezen toen ik op eigen kracht verzen ging lezen. Maar dat is lang geleden: ik schrok toen haar naam niet in mijn auteursindex voorkwam.Laat ik daarom, als eerbetoon aan de schrijfster die woensdag overleed, een bespreking maken met notities uit de oude doos. Niet van haar poëzie, maar van een veronachtzaamd boekje met columns.
In 1968 begon Wisława Szymborska (spreek uit: vieswava) boeken te recenseren in het literaire weekblad Zycie literackie. Later gebeurde dat om de veertien dagen in de bekendste Poolse krant, Gazeta wyborcza. ‘Onverplichte lectuur’ heette haar rubriek: schrander en met luim besprak ze boeken die door niemand anders werden gerecenseerd. Titels over geschiedenis, geografie, biologie, huishoudkunde en etiquette.
Ze vond het leuk haar eigen ding te doen met die rare boeken. Toen Szymborska in 1996 de Nobelprijs won waren er in Polen al vier bloemlezingen ‘Onverplichte lectuur’ verschenen. In het voorwoord bij een van die bundels schreef Szymborska over de genoegens van het speelse lezen:
Heel ouderwets vind ik dat het lezen van boeken het mooiste vermaak is dat de mensheid heeft uitgevonden. De homo ludens danst, zingt, gebaart en poseert, hij dost zich uit, zit aan bij feestdissen en voert ingewikkelde ceremoniën uit. Het gewicht van deze vermaken onderschat ik niet — zonder deze zou het mensenleven voorbijgaan in een onvoorstelbare monotomie en vast zonder enige samenhang. Maar dat zijn allemaal gemeenschappelijke handelingen, waaromheen een meer of minder voelbaar zweem van collectieve exercitie hangt. De homo ludens met het boek is vrij. In elk geval zo vrij als hij kan zijn. Hij maakt zelf de spelregels, gehoorzaamt alleen aan zijn eigen nieuwsgierigheid. Hij mag zowel wijze boeken lezen waaruit hij iets aan de weet komt, als domme boeken, want die vertellen ook iets. Het staat hem vrij het ene boek niet uit te lezen, en met het andere aan het eind te beginnen en achteruit te gaan naar het begin. Hij mag zitten giechelen bij passages waar dit niet de bedoeling was of opeens stilhouden bij woorden die hem zijn hele leven zullen bijblijven. En tenslotte staat het hem vrij — wat geen enkel ander vermaak hem biedt — te luisteren naar wat Montaigne betoogt of even een duik te nemen in het Mesozoïcum.
Szymborska meed bewust het woord ‘recensies’ toen ze over dit mengelwerk van haar sprak. Ze was eerder een columniste, zei ze. Zo iemand kan zich tenminste veroorloven van de hak op de tak te springen. Wel probeerde ze altijd kort te zijn in haar besprekingen, waardoor de lezer veel sneller kon zien wat dit of dat schrijfsel waard was dan wanneer hij met een essay van vele bladzijden te maken had. De humor die Szymborska daarbij inzette was niet alléén maar smeermiddel. Humor vond ze een kwaliteit op zich.
Ik houd ernst en humor voor gelijkwaardig en wacht dan ook met smart het ogenblik af dat de ernst bij wijze van revanche de humor begint te benijden. Humor heeft bijvoorbeeld verschillende nuances, terwijl de ernst vooralsnog niet op enigerlei wijze wordt geclassificeerd, hoewel dat absoluut nodig is. Heren critici, als u de term ‘absurde humor’ gebruikt, moet u ook parallel daaraan de tern ‘absurde ernst’ invoeren.
In 1998 maakte de excellente vertaler Gerard Rasch uit de Poolse bundels een keuze voor de Nederlandstalige lezer: Onverplichte lectuur. Een fijn boekje is het zeker geworden, al weet ik niet of het iets is om in één zitting door te nemen. Zat Szymborska op internet, dan had ze ons allemaal naar huis geschreven. En ook in de context van een serieus literair blad moet de zwierige toon van Szymborska uitstekend hebben gewerkt. Maar zet je alle stukjes op een rij, kan haar gespeelde naïviteit snel afgedaan worden als een maniertje.
En dat zou jammer zijn. De nieuwsgierigheid en opmerkingsgave die haar beste gedichten kenmerken vind je ook terug in de columns. Szymborska’s interesses lopen naar mijn smaak parallel met die van de Nederlandse dichter en essayist K. Schippers. Allebei worden ze geïntrigeerd door wat door de mazen van het net dreigt te vallen.
Hoeveel namen wervelen niet onophoudelijk om ons heen. Ze gaan het ene oor in, het andere oor uit. De meeste zijn we de volgende dag weer vergeten. We maken ons daar geen zorgen over. We geloven dat er een rechtvaardige Tijdzeef bestaat die het zand wegzeeft tot op de bodem uiteindelijk de goudklompjes achterblijven – de namen die je werkelijk moet weten. Een mooi plaatje, maar is het altijd in overeenstemming met de werkelijkheid? Ik vermoed dat de Tijdzeef al hier en daar een paar grote gaten vertoont en dat menig goudklompje samen met het zand naar buiten vliegt.
Szymborska speurt naar wat vergeten wordt, onzichtbaar blijft. In Onverplichte lectuur staat een mooi pleidooi voor een encyclopedie van onschuldige mensen die bij een terroristische aanslag het leven lieten, omdat ze zich toevallig in de buurt van de schietpartij of binnen het bereik van de bomscherven bevonden. Szymborska bladert in de dagboeken van Thomas Mann, maar ook in de memoires van de vrouw die in de schaduw van de Tovenaar leefde, Katia Mann. Leest de dichteres een ‘geschiedenis van het oude papier’, dan gaat haar aandacht uit naar de anonieme voddenrapers. Bij de avonturen van Casanova moet ze denken aan de juffers die alleen achterbleven toen de Venetiaanse rokkenjager in het luchtledige verdween. Was het werkelijk zo dat ze daar geen punt van maakten, zoals Casanova beweerde? Dat een paar dames hem zelfs hielpen bij het koffers pakken?
Toepasselijk is ook haar bespreking van een boek over de Vandalen. Het tragische is dat hun voornaamste vijanden al konden schrijven, terwijl het Vandaalse volk tot het einde van zijn bestaan de kunst van het vormen van letters verachtte. De informatie die we over de Vandalen bezitten is dus afkomstig van hun vijanden (en valt dus ongunstig uit). Hoe weinig is er ook bekend van de antieken die vóór Plato als socratische dialogen schreven: Axamenes, Simias, Cebes, Criton, Euclides van Megara, Stilpon. Wie heeft al gehoord van Willem Kolff, de Nederlandse arts die de eerste kunstnier heeft uitgedacht en geconstrueerd? En waarom, tussen haakjes, prijzen we alleen maar beroemde uitvinders? Primitieve volkeren waren des te genialere uitvinders omdat ze bij nul moesten beginnen, vindt Szymborska.
Een van de lievelingsverhalen van de dichteres komt uit de pen van Mark Twain. Hij beschreef daarin de hemel van de dichters. Natuurlijk zijn Homerus en Dante en Shakespeare en “vele andere algemeen erkende bevlogenen” daar te vinden. “Maar allemaal groeten ze hoogst eerbiedig een of ander mannetje van wie niets bekend is, een schoenmakertje dat tijdens zijn leven werd uitgelachen, die na zijn dood werd vergeten en van wie op aarde nog geen twee dichtregels over zijn gebleven.”
De rol van het toeval is het aanpalende thema dat Szymborska sterk bezighield. Want het is juist dat toeval dat maar al te vaak beslist wie aandacht krijgt en wie het moet stellen met, op zijn best, een figurantenbestaan. Sappho, met haar verzamelde snippers, viel door tijd en toeval nog net aan de goede kant van die scheidsgrens. En ook Montaigne is wereldberoemd geworden, al was de era waarin hij leefde zo woelig dat hij voor hetzelfde geld nooit zijn Essays had kunnen aanvatten.
Zelfs hele steden zijn vaak niet bestand tegen de wetten van het Grote Uurglas en moeten door archeologen van nu terug opgedolven worden. In een bespreking van een oudheidkundig boek vraagt Szymborska zich af hoe steden überhaupt verwoest kúnnen worden. Terwijl muren toch niet van één vingerduwtje omvallen.
De vingers moeten geholpen worden, er is een lichamelijke inspanning voor nodig, een bepaalde techniek, bepaalde werktuigen. Dat kost een bepaalde hoeveelheid tijd, in de loop waarvan men honderd keer tot bezinning kan komen en zijn verwoestingswerkzaamheden staken – wat vast hoogst zelden gebeurde.
Geluiden die ons oor niet opvangt
Wat mij in het bijzonder aanspreekt in dit boek is de breedte van Szymborska’s lezen. Ze heeft het over yoga, vlinders, doe-het-zelven, noem maar op. Poolse boeken ook nog eens. Over literatuur en de grote meesters: weinig.
Het mooiste stuk in die categorie gaat over Dickens, die wordt beschreven als een absolute geluksvogel. Een man die een moeilijke jeugd kende, zeker, maar blijkbaar “een enorm overschot aan psychische en fysieke kracht” had, “zodat hij die beproeving zonder schade doorstond, zonder zijn geloof in de mens of in zijn aangeboren vrolijkheid te verliezen, en er bovendien nog als beloning een uiterst waardevolle trofee aan overhield, een schat aan gevoelens en ervaringen, voorraad voor talloze boeken.” Op vierentwintigjarige leeftijd schreef Dickens The Pickwick papers, zijn eerste bestseller.
Op een poëzieavond werd de dichteres een keer gevraagd waarom ze in Onverplichte lectuur niet over literatuur schreef, maar over populair-wetenschappelijke boeken en allerhande gidsen. Zij antwoordde toen dat dit soort uitgaven nooit goed of slecht aflopen en dat ze dat het leukste eraan vond. Daar zit iets in. In een van de columns in dit boek doet Szymborska ook uitschijnen dat literaire stilering afbreuk kan doen aan de veelvormige gedaanten van de werkelijkheid.
‘De stille nacht… de rust’ge nacht… die dompelt in een diepe slaap…’ Wanneer een natuurkenner zulke woorden tegenkomt, glimlacht hij vol mededogen. Ach, die dichters toch. Ze schampen langs het oppervlak van de landschappen, een momentane stemming, vluchtige indruk is genoeg voor hen… want er is nergens een stille of rustige nacht – met uitzondering van de streken van het eeuwig ijs, waar er echt niemand is om ergens op te jagen. Hij ‘dompelt’ helemaal niet ‘in een diepe slaap dat al wat leeft’. Van de meer dan vierduizend soorten zoogdieren jaagt ongeveer zeventig procent juist in het donker. Om maar niet te spreken van alle reptielen, amfibieën, insecten en vogels die pas met het donker worden uit hun dagschuilplaatsen tevoorschijn komen. De nachtelijke stilte bestaat uit geritsel, gebrom, geplons, gesmak, geklap, gepiep, gefladder, geratel en gegil, de geluiden die ons oor niet opvangt niet meegerekend.
Nu, het lezen van non-fictie kon het hart van Szymborska ook bezwaren. Wanneer enorme lappen van de moderne wetenschap aan haar begrip ontsnapten en zij overgeleverd was “aan de genade en handigheid van de populisatoren, en wazige voorstellingen uit de vierde hand”. We komen leven tekort om de zaak te doorgronden, schrijft ze ergens, “onze talenten zijn helaas onherroepelijk in een andere richting vertrokken, maar de nieuwsgierigheid en nostalgie zijn gebleven en kwellen ons.”
Een ander ernstig defect van informatieve boeken is dat theorieën, schema’s en werkpunten bepaalde auteurs in de verleiding kunnen brengen dat ook mensen daarin samengevat kunnen worden, zonder meer. Of dat mensen zich naar eigen inzicht kunnen restylen. Tegen het positief denken en alle-plooien-gladstrijken van een Dale Carnegie plaatst Szymborska, toch weer, de groten van de literatuur.
Zijn optimisme is onwankelbaar en neemt zelfs orgiastische vormen aan. Dat soort geloof versterkt mijn scepsis ogenblikkelijk en dan neig ik naar de gedachte dat zorgeloosheid nog erger zou zijn dan het hebben van zorgen. Het zou getuigen van gebrek aan verbeelding en ontvankelijkheid van een primitieve geest. De directe prikkel die de auteur aanzette tot het schrijven van dit boek, was een bezoek aan de openbare bibliotheek op de hoek van 5th Avenue en 42nd Street. Daar ontdekte hij dat er in de afdeling ‘Zorgen’ maar 22 boeken stonden en in de afdeling ‘Wormen’ wel 89. Als hij bij de literatuur had gekeken, had hij kunnen vaststellen dat er over zorgen honderdduizenden boeken zijn geschreven. Bijna de hele literatuur bestaat uit het beschrijven van de meest uiteenlopende zorgen. Te beginnen bij Gilgamesj, Antigone en Job.
(Gebaseerd op notities van 1 september 2003.)
> lees een fragment uit dit boek op Prins van Denemarken
Wisława Szymborska, Onverplichte lectuur
142 p.
Uitgeverij Meulenhoff, 1998
Oorspr. Lektury obowiazkowe (diverse delen, 1973-1998) [selectie]
Vertaald door Gerard Rasch
Nog enkele losse citaten:
We hebben onze dromen, maar zo nonchalant, zo onprecies: ‘Ik wil een vogel zijn,’ zegt deze of gene. Maar als het ongehoorzame lot hem in een kalkoen zou veranderen, zou hij zich bedrogen voelen. Want dat bedoelde hij niet.
[..]
Elk instinct lijkt mij iets om jaloers op te zijn.
[...]
Met kitsch is het als met een tijger. Zolang hij leeft, probeer je hem genadeloos van je af te slaan. Wanneer hij eenmaal dood is, wordt zijn gelooide huid het sieraad van de salon, en iedereen klakt met de tong, wat is hij mooi, en aait hem over zijn kop.
[...]
Andersen vond dat je niet moet proberen goed te zijn omdat dat loont (wat de moraliserende verhaaltjes van vandaag beweren, maar wat in deze wereld niet altijd waar is), maar omdat het kwaad uit intellectuele en emotionele beperkingen voortkomt en de enige vorm van armoede is die men moet verafschuwen.
[...]
Soms desintegreert een goede verbinding van twee elementen plotseling als gevolg van een derde substantie, en dan verbindt het ene element zich met de indringer, terwijl het andere, afgestoten, in het luchtledige oplost. De nieuwe verbinding blijkt sterker dan de vorige. Dit is de ‘natuurlijke verwantschap’, hoewel ‘natuurlijk’ hier eerder een misleidend, ironisch woord voor ‘noodzakelijk’ is. Dat Goethe de menselijke neigingen spiegelde aan de amorele wetten van de natuur was zelfs voor de aanbidders van de meester geen geringe schok. Voor het achttiende-eeuwse rationalisme zag dit er te fatalistisch uit, werd het aandeel van de rede te openlijk genegeerd. Voor de opkomende romantiek was het te wetenschappelijk, te onmenselijk en onpersoonlijk.
[...]
Desnoods kun je in een autobiografie die enige tientallen bladzijden beslaat eerlijk blijven, maar twaalf delen lang – zo lang houdt zelfs een heilige zich niet in bedwang.
§5294 · Friday 3 February 2012 · recensies · Tags: 1998, columns, literatuurkritiek, Nobelprijswinnaars, Poolse schrijvers, schrijfsters, uitgeverij Meulenhoff, vertaald uit het Pools, Wisława Szymborska · [Print]
[Mail dit bericht]Save on DeliciousSubmit to RedditDigg itStore on FurlFave on Technorati
--------------------------------------------------------------------------------
http://www.standaard.be/artikel/detail. ... 120203_226
