Sofie Messeman– 20:48, 6 mei 2017
"Maja Wolny wist niets over de vreselijke gebeurtenissen die zich na de oorlog in haar eigen stad hadden afgespeeld." © RV
Poolse romanschrijfster Maja Wolny onderzoekt de zwartste bladzijden uit de Poolse geschiedenis.
Toen de Poolse schrijfster Maja Wolny (1976) als studente door Duitsland liftte, vroeg een vrachtwagenchauffeur haar waar ze vandaan kwam. Haar antwoord, 'uit Kielce', maakte de chauffeur woedend. Prompt zette hij haar uit zijn voertuig. Het was immers in Kielce, in 1946, dat de man een familielid verloor tijdens de pogrom.
Maar Wolny wist niets over die vreselijke gebeurtenissen die zich na de oorlog in haar eigen stad hadden afgespeeld, zo grondig was de hele geschiedenis toegedekt. Het voorval liet de schrijfster niet meer los. Ze moest en zou een boek schrijven over de pogrom. Het werd 'Zwarte bladeren'.
Op 4 juli 1946 verdween in het Poolse Kielce de tienjarige jongen Henio. Een golf van massahysterie overspoelde de stad. Oude verzinsels over de Joden als de vermeende moordenaars van christelijke kinderen staken de kop weer op. Een woedende menigte repte zich naar de Plantystraat, waar een honderdtal Joden na de Holocaust onderdak had gevonden. Ze richtte een bloedbad aan: velen raakten gewond, 42 mensen werden vermoord.
Meteen na de pogrom trok fotograaf Julia Pirotte in opdracht van haar krant naar Kielce om er de slachtoffers te fotograferen.
Pirotte, een Pools-Joodse communist die echt heeft bestaan, is een van de twee hoofdpersonen in 'Zwarte bladeren'. Maja Wolny vertelt haar levensverhaal vanaf 1934 toen de Joodse Julia Diament een verstandshuwelijk sloot met de Belgische verzetsstrijder Jean Pirotte. Tijdens de oorlogsjaren werkte ze als fotograaf voor het verzet in Brussel en Marseille.
Haar hele Joodse familie kwam om in de kampen. Toch trok ze na de oorlog terug naar Polen, waar ze in opdracht van de krant Zolnierz Polski de pogrom van Kielce documenteerde. Een paar van die foto's zijn vandaag nog terug te vinden op het web: nog veel onmiddellijker dan woorden, tonen deze stille beelden de horror van de gebeurtenissen.
Moeizame relatie
De tweede hoofdpersoon in de roman is de fictieve Weronika Czesny, een historica die onderzoek doet naar de houding van de Poolse bevolking tegenover de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarbij ze ook op de pogrom van Kielce stuit.
Wolny heeft dit personage een erg pijnlijke familieachtergrond meegegeven. Haar ouders hebben tijdens de oorlog samen met andere dorpelingen een Joodse familie vermoord. Sinds ze dit weet, heeft Weronika met haar familie gebroken.
Deze achtergrond van Weronika geeft de auteur de mogelijkheid om de moeizame relatie tussen Polen en Joden nader te beschouwen. De schrijfster kiest het lastige pad van de nuance. Ze is ervan overtuigd dat de Polen een manier moeten vinden om in het reine te komen met uiterst pijnlijke gebeurtenissen die niet meer ongedaan kunnen worden gemaakt.
De rechtvaardigingen van de daders komen aan bod ('de arme mensen van deze stad, van elk gevoel ontdaan als gevolg van de bezetting door Duitsers en Sovjets), maar ook de schande voor de volgende generaties: "Kunt u zich voorstellen van welke aard de schande is, en het schaamtegevoel voor kinderen van mensen die aan de dood van ondergedoken Joden hebben bijgedragen?"
Weronika veroordeelt de pogrom haarscherp: "Die arme mensen hebben op klaarlichte dag tweeënveertig mensen gedood." Toch is de historica niet uit op wraak. "Ik zoek niet naar sporen van schandalen. Ik zoek naar schatten, rechtvaardigen onder de plattelandsbewoners, en soms vind ik hen. Maar ook heel vaak lijken. Ik zou willen dat onze dorpen zich bevrijden van de smet van de verborgen waarheid."
Vlot en behapbaar
De plot steunt op de dagenlange verdwijning van Weronica's tienjarige dochter Laura. Die al te duidelijke analogie met de in 1946 verdwenen Henio heeft iets gekunstelds en zo zijn er nog wel een paar dingetjes die geconstrueerd overkomen, zoals de plotse ontdekking van een familieband tussen Pirotte en de vader van Laura.
Verder moet je in deze roman niet op zoek gaan naar stilistische hoogstandjes, al is de stijl vlot en behapbaar. De grote kracht van 'Zwarte bladeren' schuilt in de research: je komt echt alles te weten over deze onbekende, gitzwarte bladzijden uit de Poolse geschiedenis. Bovenal heeft Wolny met haar roman een taboe bespreekbaar gemaakt: de moeizame verhouding tussen Polen en Joden, die tot op vandaag vertroebeld blijft door trauma's uit de twintigste eeuw.
Maja Wolny - Zwarte bladeren
Vert. Steven Lepez
De Bezige Bij; 318 blz. € 19,99
www.trouw.nl