Als publiek weet je bijna niet wat je hoort en ziet in Proces, en dat trekt je diep in de belevingswereld van de aangeklaagde Josef K.
Beeld Natalia Kabanow
Een kale hoge hal in een sleets appartementencomplex. Aan een lelijke tafel zit een oudere dame kousen te sorteren. Ze zet de televisie wat harder, flarden uit een Pools actualiteitenprogramma bereiken nu ook het publiek. Vanuit haar positie in de hal kan de dame al haar huurders zien binnenkomen. Enter Josef K. Hij is zenuwachtig. Omzichtig benadert hij de hospita. Het praatprogramma gaat over de benarde situatie van de Poolse rechtsstaat.
Zo begint Proces, een vijf uur durend, afwisselend zenuwslopend, fascinerend en soms haast irritant wijdlopig stuk van de Poolse regisseur Krystian Lupa (75) bij het Nowy Teatr uit Warschau, dat dit weekeinde te zien was in het Holland Festival.
In die eerste scène ligt al veel besloten: Lupa nam de roman Der Prozess van Franz Kafka (1925, postuum gepubliceerd) als uitgangspunt en bewerkte deze tot een voorstelling die de geschiedenis van het (Oost-)Europa van de vorige eeuw in zich draagt, en tegelijkertijd gaat over het Polen van nu. Omdat alles tot ons komt via het getroebleerde brein van een jonge man in een onzekere, mogelijk penibele situatie, ademt het geheel van meet af aan de sfeer van een boze droom.
In Kafka’s beroemde boek wordt hoofdpersoon Josef K., een onopvallende bankemployé, op een ochtend van zijn bed gelicht en aangeklaagd. Voor welk vergrijp precies, blijft in het midden. K. hoopt te kunnen vertrouwen op het rechtssysteem, maar hij belandt van de ene in de andere merkwaardige, onduidelijke situatie, waardoor hij langzaam maar zeker alle greep op de werkelijkheid dreigt te verliezen. Hij vervreemdt van zijn omgeving en uiteindelijk wordt hij weggevoerd en geëxecuteerd. Met de verschrikkingen van de holocaust en de daarop volgende ellende van het totalitaire Oostblok-regime nog voor de boeg, is Kafka’s werk bijna als profetisch te lezen. Voor Lupa is het inmiddels weer actueel, met de opkomst van extreemrechts en de radicaal nationalistische tendensen in Polen. Voor Proces baseerde hij zich ook op dagboek- en brieffragmenten van de Tsjechisch-joodse schrijver.
In 2016 begon Krystian Lupa met de repetities voor Proces in Wrocław bij Teatr Polski. Maar toen daar een nieuwe, conservatieve directeur aantrad, werd de voorstelling ongewenst geacht. De acteurs verschenen vervolgens met dichtgeplakte monden op toneel, in hun handen een papier met een boodschap aan het publiek: ‘Onze stem is ons afgenomen. U kunt spreken.’ Lupa brak de repetities af, maar via buitenlandse coproductie en het Nowy Teatr in Warschau als hoofdproducent kon het omvangrijke project met zeventien acteurs, monumentale decors en indrukwekkende videoprojecties uiteindelijk doorgaan.
Beeld Magda Hueckel
En zo begint het met Josef K. die, nauwelijks bekomen van zijn arrestatie, bij de huurbazin probeert uit te vinden wat zij weet – en of het niet allemaal berust op één groot misverstand. Als publiek zie je meneer K. (hij heeft met zijn glad achterovergekamde zwarte haar en tengere voorkomen bepaald iets weg van Franz Kafka en wordt later ook met Franz aangesproken, wat alle mystificatie nog versterkt) praten, terwijl je meerdere stemmen hoort weerklinken in de zaal: in het hoofd van K. is het druk. Samen met het versluierde beeld dat Lupa en zijn video- en lichtman Bartosz Nalazek weten te creëren, krijgen de scènes een fraaie ongrijpbaarheid.
Als publiek weet je soms bijna niet wat je allemaal wel (niet) hoort en ziet, en dat trekt je op een goede manier de belevingswereld van K. in. Het is benauwend, vermoeiend, ook dankzij het af en toe uiterst trage tempo, alsof gebeurtenissen zich in slowmotion onder water voltrekken. En tegelijkertijd is het fascinerend en ongelooflijk mooi; in een tijd dat door het vele gebruik ervan videomoeheid in het theater op de loer ligt, overtuigt Lupa met regelrecht bedwelmende beelden.
Josef/Franz K. bevindt zich ondertussen in steeds vreemdere situaties. Hij heeft erotische dromen en onverwachte ontmoetingen, en voelt zich voortdurend bedreigd en vervolgd. Omdat het hem niet lukt een goede verdediger te vinden, heeft hij het gevoel dat hij wel schuldig móét zijn. Op een bepaald moment staat hij oog in oog met een rij mensen met afgeplakte monden: een scène uit de realiteit die Lupa in zijn voorstelling heeft gemonteerd. Die maakt indruk en dat is op dat moment ook wel even nodig, want soms treedt de verzadiging echt wel in bij dit overvolle werk en ontstaat er een soort murwheid, zo geen irritatie.
Maar tegen het eind herpakt de voorstelling zich, en na afloop beklijft het gevoel dat je een afdaling naar een vreemde, angstaanjagende plek hebt gemaakt. Heftig, maar ook mooi.
Proces, door Nowy Teatr
Theater
★★★★☆
Regie: Krystian Lupa
22/6, Muziekgebouw aan het IJ, Amsterdam
https://www.volkskrant.nl/cultuur-media ... ~b81621dd/