In Oost-Europa wringt het al sinds 1989

[bertvaneck]

In Oost-Europa wringt het al sinds 1989




West-Europa maakt zich ­zorgen om de democratie in het voormalige Oostblok: na Hongarije breekt ook Polen de rechtsstaat af. Maar is dat wel zo? ‘Instanties waren hier nooit echt onafhankelijk.’


Op de vraag of hij bang is om zijn baan te verliezen, haalt ambtenaar ‘Darek’ (35) zijn schouders op. Ja, beetje wel. Daarom wil hij alleen praten onder een andere naam en zonder zijn precieze werkplek te noemen. Want net als na elke verkiezing in Polen gaat ook nu de bezem door het ambtenarenbestand.

Er wordt geklikt door collega’s en sociale media worden nageplozen op politieke uitingen. Wie al te knus is geweest met de vorige regering, wacht ontslag. ‘Alle directeuren en de helft van de onderdirecteuren zijn sinds begin november vervangen,’ vertelt Darek.

Hij werkt al tien jaar op het ministerie, kwam er binnen tijdens de vorige regering van de sociaal-conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) en overleefde de wisseling in 2008 naar de centrum-rechtse regering van het Burgerplatform, die het vervolgens tot afgelopen oktober voor het zeggen had. ‘Ik praat en schrijf zelden over politiek. Dat werkt in mijn voordeel.’

Het verhaal van Darek is in Polen niets bijzonders. Bij elke regeringswisseling nemen bestuurders met dezelfde politieke kleur als de regering de controle over, officieel onafhankelijke, overheids­instanties meteen over. De ambtenarij gaat al sinds het begin van de democratie in 1989 gebukt onder ernstige kliekvorming.

Ook vrijwel alle staatsbedrijven hebben nieuwe directies die voornamelijk bestaan uit sympathisanten van de regerende partij. Na de glansrijke verkiezingsoverwinning van PiS in oktober is het niet anders gegaan. De top van ministeries, agentschappen, de politie, de geheime dienst en de publieke omroepen is in amper twee maanden tijd vervangen door loyale bestuurders.

De recente machtswisseling leidde in vooral West-Europa en in Brussel tot forse kritiek. Martin Schulz, de Duitse voorzitter van het Europees Parlement, maakte zelfs de vergelijking met het Rusland van Vladimir Poetin. Is dat terecht? En wat is er in Polen nu eigenlijk aan de hand?

‘Wel heel laat’

Vooral de nieuwe mediawet in Polen en een hoog opgelopen conflict rond het Constitutioneel Hof worden in Europa – en op opiniepagina’s in Nederlandse kranten – aangegrepen als voorbeelden van schendingen van democratische beginselen.

Eurocommissaris Günther Oettinger riep zelfs op om Polen onder Brussels toezicht te plaatsen wegens de nieuwe mediawet. Door die wet wordt de benoeming van zender­directeuren weggehaald bij een door het parlement gekozen commissie: voortaan kan een minister hen benoemen. Dat is volgens Oettinger in strijd met het EU-beginsel van onafhankelijke media.

Dat argument wekt verwondering in Polen. ‘Ze protesteren wel heel laat, want ze hebben al jaren kunnen zien dat de publieke media in Polen worden vernietigd,’ zei de Poolse viceminister van Cultuur Krzysztof Czabanski op de radio. Hij vindt het hypocriet dat de oppositie in Polen en de Europese Commissie zich hier nu druk over maken.

Daar heeft hij een punt, zegt Marek Migalski (46), politicoloog aan de Silezische Universiteit in Katowice. ‘Er is onmiskenbaar een zekere mate van voorkeur voor het Burgerplatform bij de publieke omroep.’ Veel PiS-gezinde journalisten werden er de afgelopen jaren ontslagen. ‘Het is een soort magische gedachte onder politici in Polen dat wie de publieke omroep controleert, ook de verkiezingen wint. Dat klopt niet, zie de overwinningen van PiS afgelopen jaar, maar het geloof in die mythe is hardnekkig.’

Toch is de nieuwe mediawet volgens Migalski een verkeerd onderwerp voor de EU om zich in vast te bijten. Van een bedreiging van de persvrijheid in Polen is, ondanks wat de oppositie roept, volgens hem amper sprake. ‘De vervanging van leidinggevenden en daarmee van journalisten gaat misschien wat sneller dan voorheen, maar feitelijk is er weinig veranderd.’

Veel moeilijker heeft de regering het met het conflict met het Constitutioneel Hof. Met het argument dat het hof onder controle staat van de vorige regeringspartij, het Burgerplatform, heeft PiS een wet doorgevoerd waardoor dit Hof veel minder effectief is. Het benodigde aantal rechters bij elke zaak is vergroot, en besluiten kunnen alleen nog maar worden genomen met een tweederde meerderheid. Maar helemaal cruciaal is de nieuwe bepaling dat zaken moeten worden afgehandeld in de volgorde waarin ze binnenkomen. In theorie zou de regering daarmee het hof kunnen lamleggen met onbeduidende zaken, als dat beter uitkomt.

Na een brief van eurocommissaris Frans Timmermans aan de Poolse regering en een bijtend antwoord van de Poolse minister van Justitie begon de Europese Commissie een procedure om te controleren of Polen zich wel houdt aan de principes van de rechtsstaat, met mogelijke sancties tot gevolg.

Kapotgemaakt

Van onafhankelijkheid is bij de meeste instanties in Polen nooit sprake geweest. Volgens politicoloog Migalski is dat al vanaf het begin van de democratie in 1989 zo. ‘Het is onze slechte traditie, die is geboren bij gebrek aan een goede traditie,’ zo vat hij de toestand in Polen samen.

De ambtenarij heeft zich volgens hem nooit kunnen ontwikkelen, en de oorzaak daarvan ligt ver terug. ‘Bedenk dat de Poolse elite tijdens de opdeling van Polen, van 1795 tot 1918, door de bezettende machten werd geëlimineerd. Gedwongen emigratie, germanificatie of russificatie, import van vreemde bestuurders, het gebeurde systematisch en was ingrijpend.’

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de Poolse elite doelwit van zowel de nazi’s als de Sovjets. Naar schatting verloor Polen eenderde van zijn bestuurlijke klasse. En alsof dat niet genoeg was, kwam daar 45 jaar communisme bovenop. Hoogopgeleiden werden opeens gezien als klassevijand en werden zo ook behandeld. ‘Ze werden gemarginaliseerd en kapotgemaakt. Hun kinderen mochten niet studeren.’

Tijdens het communisme werden overheidsbanen weggegeven op basis van loyaliteit. Zo bleven overheidsorganen en de economie in de greep van de regering.

Volgens Migalski verwachten partijleden nog steeds dat ze worden beloond voor hun inzet als hun partij de verkiezingen wint. ‘Bedenk dat elke partij duizenden, soms tienduizenden actieve leden heeft,’ zegt Migalski. ‘Die moeten worden beloond met de mooie baantjes van de aanhangers van de vorige machthebbers.’

Zo is in Polen een vicieuze cirkel ontstaan. Ook al zou de leider van een partij met de beste bedoelingen een einde willen maken aan deze baantjesmolen, dan nog kan hij het niet verkopen aan zijn achterban. ‘Je kunt PiS dan wel verwijten dat ze hier volop aan meedoen, maar bedenk dat ze mensen vervangen die op vergelijkbare wijze op die posities zijn terechtgekomen,’ zegt Migalski. ‘Ik zie geen enkele partij die dit echt wil of kan doorbreken.’

Bovendien leeft binnen alle partijen de diepgewortelde overtuiging dat het partij­belang één-op-één overeenkomt met het landsbelang.

Overdrijving

Poolse kiezers hebben dan ook niet de illusie dat een partij hier verandering in zal brengen, zegt Ben Stanley (37), een Britse politicoloog gespecialiseerd in Centraal- Europese partijpolitiek en kiezersgedrag. Hij is verbonden aan de Universiteit voor Sociale Wetenschappen en Humanistiek in Warschau. De hypocrisie van de oppositie – en van West-Europese critici – op dit punt verklaart volgens hem ook waarom veel PiS-stemmers vierkant achter hun partij blijven staan. ‘Veel kiezers kan het weinig schelen of instanties onafhankelijk zijn. Ze willen meteen verbetering zien door beslissingen die de regering neemt.’

Stanley meent weliswaar dat de Poolse regering eenzelfde soort ‘illiberale democratie’ probeert op te tuigen als in Hongarije, maar hij vindt ook dat de EU zich op de verkeerde aspecten richt. Dat de Poolse democratie in gevaar is, vindt Stanley een overdrijving die averechts werkt.

Europese politici moeten ook meer afstand houden. ‘Het lijkt op wat ik het “Oekraïne-syndroom” noem: veel buitenlandse critici kennen de Poolse situatie niet goed en gaan te ver in hun kritiek,’ zegt hij. ‘Iemand als Frans Timmermans kan zich er nog over uitspreken, want het valt onder zijn portefeuille. Maar als Schulz, een uitgesproken Duitse sociaal-democraat, iets zegt, dan sterkt dat de Poolse regering alleen maar.’

Sluw

Intussen blijft de Poolse traditie van gepolitiseerde, zwakke instituties in stand en dat heeft een directe invloed op hoe de overheid functioneert. Ambtenaar Darek ziet bijna dagelijks wat dat betekent. ‘Een van de directeuren hier op het ministerie die loyaal is aan het Burgerplatform, gunde een aanbesteding aan een bouwbedrijf dat niet eens zo’n goede offerte had gemaakt,’ vertelt hij. ‘Een paar weken later liet hij zijn eigen huis door datzelfde bedrijf renoveren.’

Een ander voorbeeld is hoe advocaten die lid zijn van de regerende partij astronomische bedragen krijgen voor eenvoudige juridische opinies, soms meer dan 250.000 euro voor twee pagina’s. ‘En dat voor werk van povere kwaliteit!’ roept Darek.

Hij ziet ook wel verschillen tussen de opeenvolgende machthebbers. ‘Die van het Burgerplatform maakten het met dat soort corruptie wel iets bonter dan die van PiS, maar die zijn ideologisch weer fanatieker,’ vindt hij. ‘Het eerste wat een van de ministeries deed na de regeringswissel in oktober, was tientallen kruisjes bestellen om die in alle officiële ruimtes op te hangen,’ vertelt Darek.

Even valt hij stil, om vervolgens te gniffelen. ‘Nu ik er zo over nadenk, dat is politiek heel sluw. Niemand in het katholieke Polen gaat klagen dat ze die kruisjes ophangen. Maar als een volgende regering die dingen weghaalt, hebben ze meteen een schandaal aan hun broek.’

Zo gaat dat in Polen.

In Hongarije: oude kliek

Door: Prof.dr. László Marácz

In 1989-1990 werd de overgang van een totalitaire naar een democratische samenleving geregeld in het rondetafeloverleg tussen de communistische machthebbers en de zelfbenoemde oppositie.

Hoewel er sindsdien wel nieuwe partijen kwamen, konden veel oudgedienden uit de communistische tijd blijven zitten en in de politiek zelfs een actieve rol blijven spelen.

De eerste democratisch gekozen, centrum-rechtse, regering besloot uiteindelijk om niemand voor de wandaden van het communisme verantwoordelijk te stellen. De vrede werd gered, maar het achterwege blijven van een grote schoonmaak heeft de ontwikkeling van de rechtsstaat in Hongarije bemoeilijkt. Ook de rechterlijke macht, waar veel ex-communisten de dienst bleven uitmaken, nam het niet al te nauw met de nieuwe democratische orde.

Wel werd en wordt sinds 1990 in Hongarije zonder uitzondering na electorale machtswisselingen het topkader in de ambtelijke instellingen vervangen. Midden- en lagere kaders daarentegen worden ongemoeid gelaten.

In 2010 was het niet anders. De nationaal-conservatieve coalitie onder leiding van Viktor Orbán won de verkiezingen met meer dan tweederde meerderheid. Orbán kon nu terugslaan, nadat hij in de oppositie was gemarginaliseerd door voorgaande links-liberale regeringen.

Volgens een veel bekritiseerde nieuwe mediawet houdt de regering in Boedapest – in lijn met de postcommunistische traditie – de meeste invloed op benoemingen bij de publieke omroepstichting en de mediatoezichthouder. Deze organen zijn verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van de Hongaarse publieke media. Volgens critici in Brussel staat de persvrijheid in Hongarije onder druk vanwege de mediawet. De commerciële zenders in Hongarije zijn bijna allemaal in buitenlandse handen en bijna zonder uitzondering op de hand van de links-liberale oppositie.

(Op de foto: Viktor Orbán domineert de politiek, Anadolu Agency)

In Tsjechië: desinteresse

Door: Laura Postma in Praag

Na de splitsing van Tsjechoslowakije in 1993 maakte Tsjechië een aantal rumoerige jaren door: instabiele coalities, de opkomst en val van nieuwe (populistische) partijen en vele corruptieschandalen.

Er is echter nooit sprake geweest van één partij die een absolute meerderheid had en daarmee haar wil volledig kon opleggen, zoals in Hongarije. Het naar de hand zetten van instituties als media en rechtspraak, bleef daardoor uit.

De Tsjechische staatsmedia worden beheerd door het parlement. De mediaraad wordt rechtstreeks gekozen door het parlement, waardoor onafhankelijkheid moeilijk kan worden gemeten. Je zou kunnen zeggen dat de publieke omroep afhankelijk is van de regerende coalitie. Net als in Polen, proberen politici wel om de staatsmedia te gebruiken om hun standpunten naar voren te brengen. Maar omdat de huidige coalitie redelijk in balans is, is er geen sprake van een eenzijdige of gekleurde informatievoorziening.

Kritiek is er juist op de commerciële media. Zakenman, minister van Financiën en partijleider van het centrum-rechtse ANO, Andrej Babis, wordt de Berlusconi van Tsjechië genoemd. Babis bezit verschillende grote dagbladen, radio- en televisiestations. In een blog op de nieuwssite iDnes, waarvan hij eigenaar is, brengt hij zijn politieke standpunten naar voren.

Babis’ partij, die hij in 2011 oprichtte, wordt gezien als een alternatief voor de oude politieke garde, die wordt beschouwd als erfgenaam van het communistische regime en geregeld in verband werd gebracht met vriendjespolitiek, corruptie en belangenverstrengeling. De politieke desinteresse en soms zelf afkeer die dit tot gevolg had, is echter hardnekkig. Babis en zijn ANO hebben het nog niet voor elkaar gekregen om het vertrouwen in de politieke leiders te vergroten. Tsjechen lijken vooralsnog ook niet echt gevoelig voor populisme, al zou de migratiecrisis daar verandering in kunnen brengen.

(Op de foto: Andrej Babis wil afrekenen met oude garde, Matej Divizna/Getty Images)

In Slowakije: corruptiemoe

Door: Laura Postma in Praag

De politieke situatie in Slowakije is bijzonder onvoorspelbaar. Of de Sowaken de Polen zullen volgen, ligt grotendeels aan Robert Fico. Zijn sociaal-democratische partij Smer is de grootste partij van het land, Fico is sinds 2012 premier.

Deze politieke driftkikker was eerder premier van 2006 tot 2010. In die periode voerde hij al een flinke strijd met de media in zijn land. Kritische journalisten kregen op zijn minst een scheldpartij over zich heen. Ernstiger was dat de premier journalisten en hun werkgevers voor de rechter sleepte om schadevergoeding te eisen voor hem onwelgevallige verslaggeving.

In 2008 voerde hij zelfs een zogeheten perscode in, die iedereen die zich in of door media beledigd voelt het recht geeft op rectificatie. Bewijs aandragen was niet nodig.

In maart zijn er parlementsverkiezingen in Slowakije. Smer gaat in de peilingen aan de leiding en als Fico opnieuw premier wordt, wat zeer waarschijnlijk is, dan vreest de oppositie Poolse toestanden.

De verklaringen voor de relatief grote macht van Fico en zijn weg ernaartoe, zijn vergelijkbaar met die in de buurlanden.

Het Slowaakse rechtssysteem is zwak; rechters worden geregeld in verband gebracht met omkopingsschandalen. Slowakije werd na de splitsing van Tsjechoslowakije in 1993 geleid door de autoritaire ex-communist Vladimir Meciar. Hij zette het land naar zijn hand door middel van vriendjespolitiek en corruptie. Fico won verkiezingen met de belofte een einde te maken aan de corruptie. Maar ook hij lijkt verslaafd aan de macht en wisselt nogal eens van standpunt als hem dat electoraal beter uitkomt.

Populair is Fico ook om zijn EU-scepsis – waarvan bij hem aanvankelijk geen sprake was – en zijn verzet tegen de Europese verdeling van vluchtelingen. ‘Wij hebben ons vanaf het begin tegen deze onzin verzet. En als soevereine staat hebben wij het recht naar de rechter te stappen.’ Dat heeft Slowakije gedaan

[Plievo]

Zo is in Polen een vicieuze cirkel ontstaan. Ook al zou de leider van een partij met de beste bedoelingen een einde willen maken aan deze baantjesmolen, dan nog kan hij het niet verkopen aan zijn achterban. 

Zetels zijn belangrijk en via dit systeem houd je het in de hand.

[Lech]

Een goed inzichtelijk verhaal die de problematiek helder weergeeft.
Ik vraag mij wel af wat de jongeren in Polen hiervan vinden, ze hebben niet de zware communistische rugzak die de ouderen veelal wel dragen.