Poolse president wil het volk raadplegen6 Door Jos van Dijk

[bertvaneck]

Poolse president wil het volk raadplegen6 Door Jos van Dijk Gepost op vrijdag 15 juni 2018, 08:00 Thema Politiek
Andrzej Duda - Piotr Drabik
ELDERS - Andrzej Duda, de president van Polen, wil het EU-lidmaatschap onderwerp maken van een referendum over de nieuwe grondwet.

De Poolse senaat moet er nog over oordelen, maar als het aan president Duda ligt komt er in november in Polen een referendum waarin de bevolking zich kan uitspreken over het lidmaatschap van de EU en de NATO. Moet het lidmaatschap van deze internationale organisaties grondwettelijk worden vastgelegd, wil Duda van de Polen weten. Hij had voor het referendum een lijstje van 15 vragen opgesteld, maar dat zal worden gereduceerd tot 10. Daaronder vragen als: moet de Poolse grondwet de soevereiniteit van het land binnen de Europese Unie garanderen, moet de Poolse grondwet voorrang krijgen boven internationale wetgeving? En verder nog: moet het meer dan duizend jaar oude christelijke erfgoed in de grondwet genoemd worden als een belangrijke bron van traditie, cultuur en nationale identiteit? Moet de grondwet het gezin beschermen?

Ondanks deze op de ideologie van de regerende partij PiS (Recht en Rechtvaardigheid) toegesneden vragen is het nog niet zeker of Duda steun krijgt voor zijn referendum. Zelfs binnen de PiS zijn er vragen. De prioriteit van de Poolse wet boven die van de EU is feitelijk een achterhaalde gedachte aangezien alle lidstaten al met het omgekeerde hebben ingestemd. Oud-premier Leszek Miller neemt het initiatief van de president niet serieus. De toekomst van Polen in de internationale gemeenschap is niet alleen van Polen, maar ook van andere landen afhankelijk. ‘We kunnen de bevolking net zo goed vragen of men het er mee eens is dat we aan elk wereldkampioenschap voetbal gaan deelnemen.’

Maar PiS groeit in de wedstrijd ‘wij Polen tegen de rest’. Dat gegeven zal de komende maanden de belangrijkste rol spelen bij de verdere besluitvorming. Daar zal ook EU-commissaris Timmermans rekening mee moeten houden als hij binnenkort naar Warschau reist voor nieuwe onderhandelingen over het conflict tussen Polen en de EU over het functioneren van de rechtsstaat. Aanleiding is nu het dreigende gedwongen ontslag van 27 rechters van het Hoogerechtshof.


Studentenprotest

Sinds vorige week voeren studenten in verschillende steden actie tegen een universiteitshervorming die de academische vrijheid zou aantasten. Het protest is met name gericht tegen de instelling van nieuwe universitaire raden die politieke controle kunnen gaan uitoefenen ten koste van de zeggenschap van medewerkers en studenten. Curieus is ook de bepaling dat vrouwelijke academici op de leeftijd van 60 met pensioen moeten, vijf jaar eerder dan hun mannelijke collega’s. Gegeven het feit dat vrouwen in veel gevallen vanwege zwangerschapsverlof en de zorg voor kinderen later op gang komen in een academische carrière is hier sprake van een ernstige vorm van discriminatie. Het Poolse parlement zou deze week nog een besluit moeten nemen over de nieuwe wet.

Hoger minimumloon

In mei congresseerde de grootste Poolse vakbond over de noodzaak van een algemene stijging van lonen in Polen. De minister voor Gezinszaken Elżbieta Rafalska lanceerde in aansluiting hierop deze week alvast het plan het minimumloon te verhogen van 2100 naar 2250 zloty per maand. Het ministerie van Financiën is niet enthousiast, maar Rafalska wil het er toch niet bij laten zitten. Een plan om elke scholier bij aanvang van de cursus 300 zloty (plm 75 euro) mee te geven voor schoolbenodigdheden is al wel aangenomen.

Met dergelijke sociale maatregelen koopt de PiS de stem van de bevolking. Sławomir Sierakowski, van Krytyka Polityczna, een oppositionele beweging van kunstenaars en intellectuelen wijst er op dat het Poolse populisme van Kaczynski’s PiS, en meer in het algemeen het Oost-Europese populisme, andere bronnen heeft dan westerse varianten. De regio kent geen sterke traditie van burgerrechten en ‘checks en balances’. Rechtsstatelijke onderwerpen zijn voor een groot deel van de bevolking minder belangrijk dan puur materiële, zoals lonen en kindertoeslagen. Door de jacht van buitenlandse investeerders op goedkope grond verliezen Poolse boeren inkomstenbronnen. Het is de vraag of de PiS dat kan tegenhouden, maar het nationalisme van de regeringspartij is van grote symbolische waarde voor de steun op het platteland. De katholieke kerk helpt graag een handje mee bij het in stand houden van een religieus geïnspireerd conservatisme dat de verspreiding van een moderne westerse seculiere cultuur, inmiddels opvallend aanwezig in alle universiteitssteden, zoveel mogelijk moet verhinderen.

Nieuwe autoritaire politiek

De socioloog Maciej Gdula van het Advanced Studies Institute in Warsaw (dat is verbonden aan Krytyka Polityczna) heeft onderzoek gedaan naar de achterban van PiS en komt tot de conclusie dat het allemaal wat gecompliceerder ligt dan de doorsnee verklaring voor het succes van de Poolse populisten. De steun voor Kaczynski komt niet alleen van boeren en arbeiders, maar ook van een belangrijk deel van de middenklasse. En degenen die hun stem uitbrachten op PiS deden dat niet altijd omdat ze het eens zijn met het programma van de partij. Maar ook om de liberale elite van het Burgerplatform (Tusk c.s.) af te straffen. De anti-elite stemmers hebben dan ook niet zoveel moeite met het wegsturen of inperken van de macht van de rechters die onder Tusk zijn aangesteld.

Gdula ontdekte dat Kaczynski voor verschillende groepen iets te bieden had. Een einde maken aan de macht van een beperkte elite was een. Het insluiten van alle Polen in de natie haalde de boeren en de arbeiders over de streep. Onder het Burgerplatform hadden velen het gevoel er niet bij te horen zonder universitaire opleiding, een eigen huis en een westerse levenswijze. Onderlinge solidariteit binnen de Poolse gemeenschap was en is nog steeds een unique selling point van de PiS. En met dat laatste hangt een superoriteitsgevoel samen tegenover vreemdelingen, met name migranten ‘die hun familie aan hun lot hebben overgelaten’. De xenofobie wordt gevoed door het gevoel dat migranten moreel inferieur zijn.

De autoritaire politiek van de Poolse regering is niet een ouderwetse dictatuur, zegt Gdula, want er wordt volop gebruik gemaakt van democratische beelden en procedures. Het strikte nationalisme en de uitsluiting van vreemdelingen levert wel een regime op met autoritaire trekjes. De socioloog biedt met de resultaten van zijn onderzoek een diagnose voor de situatie van zijn land, over de therapie is hij minder duidelijk. Terugkeer van de oude partij-elites zal volgens hem niets oplossen. Een wat minder autoritaire en meer EU-gerichte versie van de huidige politiek zoals soms bij president Duda en andere PiS-leden wordt waargenomen biedt ook geen perspectief. Misschien kan een nieuwe leider zonder binding aan de oude elites een aansprekend alternatief bieden voor de groeiende aspiraties van de Polen.