Poolse oud-president over de kwetsbaarheid van democratie

Informatie over de Poolse politiek mag hier geplaatst worden.
Lech
Berichten: 4935
Lid geworden op: vr aug 19, 2011 12:30 pm

Poolse oud-president over de kwetsbaarheid van democratie

Bericht door Lech » ma jul 08, 2019 5:25 am

Poolse oud-president over de kwetsbaarheid van democratie: wat waren we naïef
Afbeelding
Kwasniewski viert in Gdansk 30 jaar democratie in zijn land. Beeld REUTERS



Hij maakte van dichtbij mee hoe Polen democratiseerde, was tien jaar president en dacht dat de democratie niet kapot te krijgen was. ‘Ik schaam me nu dat ik zo naïef was.’
Ekke Overbeek8 juni 2019, 15:31

Dus Hegel had toch een beetje gelijk met zijn List der Rede? Aleksander Kwasniewski knikt. De voormalige president van Polen is een man van de praktijk, geen theoreticus, maar zijn observaties klinken als een illustratie bij het Hegeliaanse idee dat de geschiedenis zich bedient van de hartstochten van individuen om zich te voltrekken. “Een individu gooit een steentje en zet daarmee een lawine in gang, meestal onbedoeld.”


Kwasniewski maakte de nodige lawines mee in zijn politieke leven. Hij begon in de jaren zeventig als lid van de communistische partij. “Wij waren een groep jonge mensen die geloofden dat het communisme hervormd kon worden. Wij geloofden dat verandering mogelijk was.”

Die verandering kwam, alleen niet vanuit de partij, maar vanuit de samenleving in de vorm van een vakbeweging, Solidarnosc. In het voorjaar van 1989 namen de communisten en Solidarnosc plaats aan een ronde tafel om te praten over hoe het verder moest met het land in crisis. Er werd niet gesproken over een machtsoverdracht, maar dat was wel de uiteindelijke uitkomst. Toen de gesprekken vastliepen, opperde Kwasniewski, die namens het regime aan tafel zat, om vrije verkiezingen te houden voor een senaat.

Het bleek een steentje dat iets losmaakte in de wereldgeschiedenis. De Polen stemden de communisten zo massaal weg dat die in de maanden daarna gedwongen waren tot meer compromissen, net zolang totdat ze de macht helemaal moesten opgeven.

Zo ontstond een lawine: de ‘Fluwelen Revolutie’ in Tsjechoslowakije, de val van de Berlijnse muur, de dood van de Roemeense dictator Nicolae Ceausescu en uiteindelijk het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.
Aleksander Kwasniewski (links) snijdt met zijn oud-collega Bronislaw Komorowski de verjaardagstaart aan voor dertig jaar parlementaire democratie in Polen. Beeld AFP
Afbeelding
Waren jullie je ervan bewust geschiedenis te schrijven?

“Als iemand toen had kunnen voorspellen dat onze gesprekken het einde zouden inluiden van de communistische partij, hadden we ons even beraad, maar hadden verder gepraat, want uiteindelijk hield niemand van de partij. Als iemand had kunnen voorzien dat dit zou leiden tot het einde van de Sovjet-Unie, zouden we even hebben getwijfeld, maar hebben doorgepraat, want wie hield er nu echt van de Sovjet-Unie? Maar ik garandeer u dat als iemand had voorzien dat Duitsland zou worden herenigd, we onmiddellijk waren gestopt.”

Ook bij die Duitse hereniging speelde toeval een beslissende rol, vertelt Kwasniewski: “De Oost-Duitse communistische partij, de SED, had een verklaring opgesteld over liberalisering. Partijwoordvoerder Günter Schabowski had geen tijd om die helemaal door te lezen voor de persconferentie begon. Toen vroeg een Italiaanse journalist of de grensovergangen nu open waren. Schabowski kijkt in de verklaring, maar kan in al dat partijjargon het antwoord niet zo snel vinden en zegt dan maar: ja.”

En daar ging de muur.

Voor Kwasniewski zelf bood het nieuwe Polen nieuwe kansen. In 1995 keek de wereld vol ongeloof toe hoe de jonge oud-communist de legendarische leider van Solidarnosc, Lech Walesa, versloeg in de presidentsverkiezingen. Vijf jaar later werd Kwasniewski – als enige Poolse president tot nu toe – herkozen. Het waren de laatste jaren waarin de sociaal-democraten hun stempel op Europa drukten: Schröder in Duitsland, Kok in Nederland, Blair in Groot-Brittannië, Kwasniewski in Polen. Sindsdien is links op zijn retour.

Waar is links gebleven?

“Links is het slachtoffer van zijn eigen succes. De grote doelen zijn bereikt: emancipatie van de vrouw, werktijden, arbeidsomstandigheden. Dat is de optimistische verklaring, maar er is ook een pessimistische: de maatschappelijke structuur is veranderd, de traditionele achterban van links is verdwenen. Er is geen arbeidersklasse meer. Links heeft daar veel te laat op gereageerd. Nieuwe thema’s zijn door anderen opgepikt; het milieu door de groenen, lgbt-rechten door liberalen.”
Is de teloorgang van links niet te wijten aan het feit dat sociaal-democraten jarenlang hebben meegewerkt aan een (neo-)liberaal beleid?

“Links moest opschuiven naar het midden om aan de macht te komen.”

In Polen was het niet anders. De rol van de staat was gecompromitteerd door een halve eeuw linkse dictatuur. De tot sociaal-democraten omgedoopte oud-communisten wilden hun geloofwaardigheid maar al te graag bewijzen door mee te werken aan ‘de transitie’, de overgang naar vrije markt en democratie. “Het grensde aan een wonder”, zegt Kwasniewski. “Ik had nooit gedacht dat Polen zo ondernemend zouden blijken. We hebben meer dan twee miljoen bedrijven in het midden- en kleinbedrijf.”

Wat heeft u dan fout gedaan?

“We hadden geen oog voor die twintig procent van de samenleving die helemaal niet tevreden was met de transitie. Wij zorgden niet voor een sociaal vangnet. En we onderschatten het nationale, patriottische sentiment. Wij geloofden dat we de samenleving konden veranderen. En waren ervan overtuigd dat dat gelukt was.”

De successen waren zo groot – de vreedzame ontmanteling van de communistische dictatuur, het lidmaatschap van de Navo in 1999 en van de Europese Unie in 2004 – dat de hervormers zich niet konden voorstellen dat er een terugslag zou komen. Kwasniewski citeert uit zijn afscheidsrede uit 2005, na tien jaar presidentschap: “We zijn een democratie, we zitten in de Navo, we zitten in de EU. Zelfs als na mij de grootst denkbare schurk president wordt, zal hij dat niet meer kunnen verpesten.” Veertien jaar later ziet de wereld er anders uit. “Ik schaam me nu dat ik zo naïef was.”

Want waar sociaal-democraten en liberalen vochten om een been, gingen de rechts-populisten ermee heen. In 2015 behaalde Recht en Rechtvaardigheid (PiS) een absolute meerderheid in het parlement. PiS-leider Jaroslaw Kaczynski dankte dit succes aan een combinatie van nationale retoriek en grootschalige sociale programma’s, traditioneel het domein van links. Daarmee heeft hij volgens Kwasniewski twee groepen aan zich gebonden: “Conservatieven die bang zijn voor Europa en de globalisering. En mensen die zich de verliezers zijn van de transformatie voelen. Kaczynski heeft hun geld gegeven, een gevoel van waardigheid en een rechtvaardiging van hun toestand door de schuld op anderen te schuiven: liberalen, communisten.”
Aleksander Kwasniewski ontmoette Frans Timmermans in Warschau in de aanloop naar de afgelopen Europese verkiezingen. Beeld EPA
Afbeelding
Na ruim drie jaar controversieel beleid kreeg PiS onlangs opnieuw het mandaat van de kiezer: ruim 45 procent in de Europese verkiezingen. Wat zijn de gevolgen voor Polen?

“Het kapotmaken van de prille democratische instituties: rechtbanken, het constitutioneel hof, de publieke media, het Openbaar Ministerie en ga maar door. Marginalisering van Polen binnen de EU. En ten derde: polarisering. De kloof in de samenleving is ongehoord groot. Het gaat jaren duren voordat die schade kan worden hersteld. Het dichten van die kloof gaat zelfs generaties duren.”

Er klinkt bewondering door zijn kritiek. “Hun verkiezingscampagne was heel professioneel. Ze hebben heel goede politieke technologen, veel geld door de steun van staatsbedrijven, gesmeerde propaganda door de publieke media en een enorm overwicht doordat ze lokale organisaties in elke gemeente hebben.” Het is de bewondering van een politiek dier voor een soortgenoot. “Kaczynski is een groot politiek talent.”

Dit najaar zijn er parlementsverkiezingen en de kans is groot dat de EU nog eens vier jaar te maken krijgt met een rechts-populistische regering in Warschau. De Europese Commissie verwijt de Poolse regering de eigen grondwet te schenden en heeft Polen hiervoor aangeklaagd bij het Europese Hof. Dat raakt Kwasniewski persoonlijk. Nog voor hij president werd, was hij voorzitter van de commissie die de grondwet ontwierp, de politieke blauwdruk voor een samenleving. “Zelfs de beste grondwet houdt geen stand als die in handen valt van mensen die te kwader trouw handelen. PiS neemt een loopje met de grondwet en dat is funest in een land waar respect voor de wet niet diepgeworteld is.”

Hoe moet Europa reageren op het succes van populistisch rechts?

“Europees geld moet worden gekoppeld aan respect voor de rechtsstaat. Niet alleen in het geval van Polen. Er zijn geen landen die immuun zijn voor populisme.” Maar de angst dat de EU uit elkaar valt door het rechts-populisme in Polen en Hongarije is wat hem betreft ongegrond. “Kijk maar naar de Sovjet-Unie. Als Rusland onder Jeltsin niet uit de Sovjet-Unie was gestapt, was de Sovjet-Unie blijven bestaan in een verkleinde vorm. Hier is het net zo. Zolang geen van de landen die de EU zeventig jaar geleden oprichtten de handdoek in de ring gooit, valt de EU niet uit elkaar.”

Schoorvoetend erkent hij de noodzaak van meerdere snelheden binnen de EU. “Met PiS aan de macht zal Polen niet meedoen aan een kerngroep.” Maar Europa kan het zich gewoon niet permitteren om op dwarsliggers te wachten. “Als Europa een rol wil spelen in de nieuwe wereldorde, dan moet het een eenheid vormen. Alle ideeën van desintegratie zijn zelfmoord. Europa moet concurrerender worden, want er komen nu nieuwe technologieën uit China en de VS.” Meer integratie is zijn advies: “Een verstandig migratiebeleid, een gemeenschappelijk veiligheidsbeleid en een gezamenlijke politiek richting Rusland, China en de VS.”
China, Rusland, Trump: de westerse democratie in het defensief?

“Na de omwenteling dachten we dat de democratie het model was waarnaar iedereen zou streven. We waren naïef. De grondvesten van Europese democratieën zijn veel kwetsbaarder dan ik dacht.”

Toen Polen in 2004 toetrad tot de EU, was het geloof in de vanzelfsprekendheid van democratie nog springlevend. Datzelfde jaar speelde Kwasniewski een hoofdrol bij de vreedzame overdracht van de macht in Oekraïne aan politici die integratie met het Westen nastreefden.

Een jaar eerder, in 2003, sloten de regerende Poolse oud-communisten zich aan bij de invasie in Irak. Ze lieten zich overtuigen door de informatie dat Irak over massavernietigingswapens beschikte. “Maar we geloofden ook dat de val van Saddam Hoessein een opening zou creëren voor democratisering in de Arabische wereld.” Kwasniewski herinnert zich een gesprek met de Amerikaanse minister van defensie Rumsfeld die aankondigde dat in Irak dezelfde methode zou worden toegepast als in Duitsland na de Tweede Wereldoorlog. “Wij raadden de Amerikanen aan een andere methode te gebruiken, gebaseerd op onze Poolse ervaringen, waarin overleg centraal stond en er gebruik werd gemaakt van een deel van de mensen van het oude regime. Maar daar wilden de Amerikanen niets van weten.” Het vervolg is bekend.
Afbeelding
Beeld Hollandse Hoogte / Zuma Press
Hoe breng je democratie in de wereld aan de man?

“Democratie is zinvol als ze verbonden is met een manier van denken. Daarom kun je democratie niet simpelweg overplanten. Dat werkt niet. De Arabische Lente heeft dat laten zien.”

Toch moet het Westen zijn pogingen niet opgeven. Kwasniewski adviseerde lange tijd Noersoeltan Nazarbajev, de president van Kazachstan. Dat leverde hem kritiek op, want Kazachstan is bepaald geen modeldemocratie. “Ik zie dat anders. Je hebt het over een land dat nooit bestaan heeft, een gebied waar vijf stammen leven. Om dat bij elkaar te brengen kun je niet direct democratische regels toepassen. Eerst moet er een soort vader des vaderlands komen, iemand die wij zien als dictator. Daarna kun je stapje voor stapje democratiseren. Dat is een langdurig proces en het eindresultaat zal niet per se een democratie zijn zoals wij die kennen.”

Intussen hebben Poolse democraten hun handen vol aan hun eigen democratie. “Uiteindelijk zullen de pro-democratische krachten in Polen aan het langste eind trekken”, zegt Kwasniewski. Maar dat kan nog even duren. “Het democratisch mandaat van PiS is onbetwist. Wat Orbán in Hongarije en Kaczynski in Polen doen, is een machtstechniek toepassen die doet denken aan het communisme. De macht veroveren en vasthouden door de instituties van de staat zo om te vormen dat je verkiezingen altijd wint.”

Voor wie al te makkelijk met de beschuldigende vinger naar het Oosten wijst, heeft hij nog een goede raad. “Laat Nederlanders vooral oppassen dat in hun eigen land niet hetzelfde gebeurt als in Polen.







https://www.trouw.nl/nieuws/poolse-oud- ... b86d8dd74/

Plaats reactie