Gooi Oost-Europese landen niet op één hoop

[bertvaneck]

Gooi Oost-Europese landen niet op één hoop

Anders dan veel media suggereren, zijn Polen en Hongarije niet representatief voor Oost-Europa.

10 augustus 2017, 02:00


Er tekent zich een heuse titanenstrijd af tussen de regering van Polen en de Europese Unie. De politiek-juridische, maar boven alles ideologische vendetta over de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de persvrijheid in Polen bereikt na anderhalf jaar een climax - Jaroslaw Kaczynski en diens oerconservatieve PiS versus Frans Timmermans en de Europese Commissie.





Jeroen Bult is historicus, gespecialiseerd in Estland, Letland en Litouwen.
Jeroen Bult is historicus, gespecialiseerd in Estland, Letland en Litouwen. ©

Soms krijgt men echter de indruk dat journalisten en commentatoren in West-Europa de verleiding niet kunnen weerstaan het kemphanengevecht tussen de Kaczynski-kongsi en Brussel breder te trekken en als een soort bevestiging te zien: een bevestiging van het bestaan van een diepe mentale kloof tussen het 'oude' en het 'nieuwe' Europa.

Zo maakte de Süddeutsche Zeitung op 24 juni gewag van een 'Ost-West-Streit innerhalb der Europäischen Union.' Op 20 juli berichtte de Volkskrant: 'De conflicten in Europa tussen Oost en West stapelen zich op. Elke week is er iets: een dreigement, een strafmaatregel, een woordenwisseling. Het gaat over grote, principiële zaken. De ergernissen nemen alleen maar toe, niet af. Op het continent wordt een nieuwe breuklijn zichtbaar en de vraag is, wanneer het moment van buigen of barsten komt, en voor wie.'

Natuurlijk is die constatering an sich niet helemaal onjuist; Kaczynski en zijn niet minder rancuneuze Hongaarse geestverwant Viktor Orbán kijken heel anders aan tegen zulke zaken als immigratie en multiculturalisme, LBGT-rechten, de toekomst van de EU, etc. dan de meeste beleidsmakers in het postmoderne West-Europa. Maar het voert te ver om te spreken van 'conflicten in Europa tussen Oost en West'. 'Oost' is in politiek-ideeel-cultureel opzicht namelijk een stuk diverser dan menig verlicht West-Europeaan misschien denkt.




'Oost' is in politiek-ideeel-cultureel opzicht een stuk diverser dan menig verlicht West-Europeaan denkt



Kaczynski en Orbán hopen op steun van naaste buren Tsjechië en Slowakije, waar ook al jaren een populistische wind waait, en met hen een sterk 'Visegrád-front' tegen de Brusselse bemoeials te kunnen vormen. Alleen heeft het non-religieuze Tsjechië weinig op met het ultra-katholicisme van de PiS.

Slowakije beziet Orbáns gedweep met irredentisme met een groot wantrouwen en ontstak collectief in woede toen het Hongaarse parlement in maart 2012 een wet aannam die voorziet in de verstrekking van paspoorten aan leden van de Hongaarse minderheden in de omringende landen (de minderheid in Slowakije is 460 duizend zielen groot).


De deining rond Polen kan Estland, Letland en Litouwen in een benarde positie brengen

De wegen van Polen en Hongarije scheiden zich soms ook. Orbán adoreert de Russische leider Poetin en doet, net als zijn sociaal-democratische voorganger Gyurcsány trouwens, graag energiezaken met Rusland, terwijl de grondige aversie tegen dat land een van de weinige 'beginselen' is die de Poolse politiek en samenleving nog enigszins bijeenhouden.

Boven Polen liggen drie kleine republieken die nog veel lastiger te duiden zijn vanuit een 'Oost en West'-perspectief, te weten Estland, Letland en Litouwen. Estland kent een diepgewortelde burgerlijke, individualistische, seculier-protestantse cultuur die de Sovjet-dictatuur wist te overleven en die na 1991 garant heeft gestaan voor een relatief stabiele democratie, markteconomie en rechtsstaat. Hoewel het, zoals ieder zichzelf respecterend Europees land, een rechts-populistische partij kent, het door vader en zoon Helme bestierde EKRE, en het gruwt van het benauwende cultuurrelativisme van de Noordse overburen, zal Estland dan ook niet snel afglijden naar het bedenkelijke, ontwrichtende niveau van een 'gestuurde democratie'.



Letland en Litouwen hebben een iets langere aanlooptijd nodig gehad om, na het einde van de Sovjet-gevangenschap, hun democratische verworvenheden te consolideren (zeker de politiek in Letland is gevoelig gebleven voor de invloed van de oligarhi, de rijke en arrogante zakentyconen, en Litouwen zag zich in 2004 genoodzaakt een president af te zetten). Naargeestige reactionaire volksmenners die de scheiding der machten willen doorbreken en de media willen muilkorven, hebben zich echter ook daar niet aangediend.

De deining rond Polen kan Estland, Letland en Litouwen zelfs in een benarde positie brengen. De vier delen een groot wantrouwen jegens grote buur en oud-kolonisator Rusland, een wantrouwen dat na de annexatie van de Krim begin 2014 nog veel dieper is ingesleten. De regeringen in Tallinn, Riga en Vilnius beseffen dat een politiek (zelf-)isolement van Warschau binnen de EU de toch al vrij broze buitenlandspolitieke samenhang van de Unie kan aantasten en Vladimir Poetin kansen kan bieden.




Slovenië kampt nog altijd met de (politieke) naweeën van de zware economische crisis



Aangezien de PiS ook ruzie blijft zoeken met Duitsland - onder meer minister van Defensie Macierewicz heeft herstelbetalingen voor de tijdens de nazi-bezetting aangerichte schade geëist - zal het voor dat land des te aantrekkelijker worden om in te stemmen met de vorming van een kopgroep binnen de EU, zonder het lastige Polen. Het gevolg is een versnippering van de Unie die bijvoorbeeld het door de Esten, Letten en Litouwers zo vurig gewenste gezamenlijke energiebeleid kan ondermijnen (voor hen is Polen een belangrijke 'energiebrug' naar het continent).

Het spreekt voor zich dat Roemenië en Slovenië weer andere politieke karakteristieken hebben en onder weer andere besognes gebukt gaan. Zo wordt Roemenië niet geteisterd door 'illiberalisme', alswel door een corruptieplaag en kampt Slovenië nog altijd met de (politieke) naweeën van de zware economische crisis van 2009-2014.

Het zal verleidelijk blijven om alles op één onverbeterlijk-reactionaire hoop te gooien

Niettemin zal het verleidelijk blijven om alles ten oosten van Duitsland, Oostenrijk en Italië op één onverbeterlijk-reactionaire hoop te gooien. De Estse sociologe Marju Lauristin betoogde al in 2007 dat een dergelijk gebrek aan nuance zijn oorsprong vindt in eeuwenoude beelden van de barbaarse achtertuin van Europa: 'Het hele post-communistische overgangsproces voor de EU-toetreding was een constante herinnering aan de eenzijdige, verticale relatie tussen mentoren en leerlingen. De nieuwe lidstaten werden bezien met achterdocht, hun waarden, manier van leven en belangen als wezensvreemd en niet-Europees.' Kennelijk is dat nog immer het geval.

Andere landen in de regio mogen het Kaczynski en Orbán uiteraard gerust aanrekenen dat die met hun provocerende gedrag het ganse 'Wilde Oosten' met een imagoprobleem dreigen op te zadelen. Het beste wat zij kunnen doen is de tegengestelde, liberaal-democratische kant op bewegen. Al was het alleen maar om te voorkomen dat alle overdreven retoriek over een 'Ost-West-Streit' een isetäituv ennustus (Ests voor 'selffulfilling prophecy') wordt.