De Poolse rechters trekken de provincie in om de mensen uit te leggen waarom rechtspraak ertoe doet. De zomer staat in het teken van de grondwet-tournee.
Ekke Overbeek12 juli 2021, 13:09
Voor veel mensen, ook in Polen, is het juridische getouwtrek tussen Warschau en Brussel ingewikkeld en een ver-van-mijn-bedshow. Om dat te veranderen trekken Poolse rechters deze zomer door het hele land om burgers uit te leggen dat hun rechten op het spel staan. Afgelopen week deed de Tour de konstytucja – zeg maar: de grondwet-tournee – de provincie West-Pommeren aan.
De tournee is goed getimed. Want de Poolse rechtsstaat is de komende dagen opnieuw onderwerp van discussie in Polen en daarbuiten. Morgen beslist het Poolse constitutionele hof of het nationale, Poolse recht voorrang heeft boven het Europees recht. Een historische beslissing omdat Polen feitelijk de bijl zet aan een van de wortels van de Europese Unie. Twee dagen later is het Europese Hof in Luxemburg aan de beurt. De Europese rechters beoordelen of de Poolse tuchtkamer die kritische Poolse rechters straft, functioneert in strijd met het Europees recht. In beide gevallen bereikt de juridische strijd tussen Warschau en Brussel een nieuw hoogte- dan wel dieptepunt.
In de provinciehoofdstad Stettin kijkt Malgorzate Jacyna-Witt meewarig naar het zomertourinitiatief van de Poolse rechters. Ze is lid van regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) en voorzitter van de PiS-fractie in de Provinciale Staten. “Een potsierlijke vertoning”, noemt ze het initiatief van de rechters; “een paar heren die wat schreeuwen op een marktplein”.
Rechters op non-actief
In werkelijkheid gaat het de EU volgens haar helemaal niet om de rechtsstaat, maar is alle kritiek uit Brussel politiek gemotiveerd: “Polen en Hongarije hebben rechtse regeringen en de EU blieft geen rechtse regeringen, want de Europese Unie is extreemlinks”. Kritiek wimpelt ze weg. Polen is in haar optiek een perfecte rechtsstaat. “Het feit dat die rechters rondreizen, de mogelijkheid hebben hun mening te uiten en zelfs mogen zeggen dat de rechtsstaat in Polen gevaar loopt, laat zien dat die rechtsstaat helemaal geen gevaar loopt.”
En wat te denken van het constitutionele hof dat grotendeels is vervangen door ja-knikkers op een manier die door juristen als ongrondwettelijk wordt geduid? En hoe kijkt ze naar de Raad voor de Rechtspraak, die in strijd met de grondwet is benoemd door politici, en die nu op zijn beurt alle nieuwe rechters in het land benoemt? De tuchtkamer is een ander voorbeeld. Deze stelt rechters op non-actief als ze kritisch zijn over de steeds sterkere greep van de politiek op de rechterlijke macht. “Zo precies houd ik me daar niet mee bezig”, reageert de PiS-politica afwerend.
Maar Pawel Juszczyszyn weet maar al te goed waar het over gaat als deze onderwerpen aan bod komen. Hij is rechter in Olsztyn en al anderhalf jaar geschorst door de tuchtkamer waarover het Europese Hof zich deze week uitspreekt. Juszczyszyn haalde zich de woede van de regering op de hals, doordat hij tijdens een zaak inzicht in bewijsmateriaal eiste dat de regering liever geheimhield. Met name de mogelijkheid dat het Poolse constitutionele hof op verzoek van de Poolse regering deze week het Poolse recht voorrang geeft boven het Europese recht, baart hem ernstige zorgen. “Dat zou een heel gevaarlijke situatie creëren”, zegt hij in de foyer van de filharmonie van Koszalin. “Dat zou een eerste stap zijn naar een Pol-Exit.” Polen uit EU dus.
Onbuigzame opstelling
Juszczyszyn is de bekendste rechter die Koszalin bezoekt, een stad van ruim 100.000 inwoners. De grondwet-tournee is de zomerregen ontvlucht en heeft een goed heenkomen gezocht in het moderne gebouw van de filharmonie. Om hem heen verdringen zich mensen om hem te feliciteren met zijn onbuigzame opstelling, onder wie rechters van lokale rechtbanken.
Koszalin is de 51ste plaats die de grondwet-tournee aandoet. “De meeste mensen steunen ons”, zegt Juszczyszyn. “Vaak zijn dat lokale activisten; bewuste, actieve burgers die al vijf jaar lang demonstreren bij het plaatselijke gerechtsgebouw. We steken elkaar een hart onder de riem. Ik begrijp het als mensen moe zijn en de hoop verliezen. Bijeenkomsten als deze geven ons nieuwe energie.”
Maar ze zijn ook bedoeld om burgers die de PiS-koers steunen te overtuigen. “Aanhangers van de regering zijn bang om met ons in discussie te gaan”, zegt Juszczyszyn, maar soms gebeurt dat wel. “In Krakau kwam een mevrouw van een jaar of tachtig naar me toe. Ze voelde zich slachtoffer
van de rechterlijke macht.” Ze had papaver gezaaid bij haar huis. Het zaad is een ingrediënt voor traditioneel Pools gebak, maar je moet niet de verkeerde soort zaaien – dat wil zeggen de soort waar een verdovend middel van kan worden gemaakt. Dan ben je in overtreding. Het was deze dame overkomen. Ze kreeg 30 euro boete.
Rechter Juszczyszyn ging met haar in gesprek. “Ze zei dat die rechters een kliek vormen. Ik vroeg haar of ze het met me eens is dat de muizen
als de kat van huis is. Ze zei ja. Toen vroeg ik: ‘Vertelt u me dan eens welk onafhankelijk orgaan de machthebbers op de vingers kijkt?’ Er viel een stilte. Ik hield dat een halve minuut vol en toen zei ik: ‘Ik geef u het antwoord. Rechtbanken vechten om een instituut te zijn dat de machthebbers controleert.’ We namen afscheid met wederzijds respect.”‘Met de rechtsstaat is het als zuurstof’
Juszczyszyn praat honderduit, maar hij moet het podium op, waar hij samen met ombudsman Adam Bodnar de hoofdgast van de avond is. Over de hele lengte van het podium is een Poolse vlag gespannen. De interviewer is een journalist die er bij de staatsradio uitvloog, omdat hij te vriendelijk berichtte over de oppositie. Hij brengt het gesprek op persvrijheid. Onafhankelijke rechters en onafhankelijke journalisten zijn beide onmisbaar voor een democratisch bestel, legt ombudsman Bodnar uit. “Maar de meeste mensen in Polen voelen zich nog niet zo bedreigd in hun vrijheid dat ze begrijpen dat ze voor de prijs van een kop koffie bij Starbucks een maand lang onafhankelijke journalisten kunnen steunen.”
Niet iedereen in Polen is ervan overtuigd dat de vrijheid gevaar loopt. “Met de rechtsstaat is het als zuurstof”, zegt rechter Juszczyszyn die in zijn privéleven bergbeklimmer is. “Je merkt niet dat het er is, totdat je er een gebrek aan krijgt.” De zaal is in lijn met de coronaregels halfleeg. Er zijn zo’n vierhonderd mensen naar de bijeenkomst gekomen. Een van hen wil weten wat ze nog kunnen doen na jaren demonstreren. Volhouden en laten weten dat je het er niet mee eens bent, meent Juszczyszyn: “Dat er niet nog meer rechters aan de kant worden geschoven is te danken aan uw protest.”
Iemand anders wil weten of de beroepsgroep van rechters wel openstaat voor nieuwkomers. “Ons wordt verweten dat we een gesloten kaste vormen”, bevestigt Juszczyszyn. De rechter die op non-actief is gesteld omdat hij niet deed wat de regering wilde, vertelt op welke manier onder de PiS-regering nieuwe rechters worden geselecteerd.
Vriendjespolitiek
Hij geeft het voorbeeld van een advocaat in zijn eigen stad. “Hij werd in één klap rechter bij de hoogste regionale rechtbank. De media ontdekten dat hij al een keer disciplinair is gestraft en dat hij 3000 euro betaalde aan het verkiezingsfonds van PiS. Sterker nog, deze advocaat – want rechter wil ik hem niet noemen – was van 2007 tot 2019 lid van de PiS-partij. Dus dat is de logica op dit moment: je bent lid van de partij, je betaalt aan de partij en dus krijg je een baan van de partij.” De zaal beloont deze illustratie van vriendjespolitiek met applaus.
Na afloop is het een drukte van belang in de foyer. Er liggen exemplaren van de Poolse grondwet en een lange rij mensen wil een handtekening van Juszczyszyn en Bodnar. En natuurlijk zijn er de onvermijdelijke selfies en groepsfoto’s. De meeste mensen zijn al wat ouder, maar er zijn ook jongeren. Zij zijn bezorgd over wat er in hun land gebeurt. Jakub Smogur-Laskowski ziet eruit als een negentiende-eeuwse poëet, maar heeft op school een exact profiel van bètavakken. “Ik ben nog jong en niet alles interesseert me”, zegt hij verontschuldigend. Maar de bijeenkomst heeft duidelijk iets in hem wakker gemaakt.
Solidariteit
De achttienjarige voelt zich gemotiveerd door wat hij heeft gehoord. “Vooraf was ik niet zo geïnteresseerd. Maar ik ben er nu wel van overtuigd dat er bepaalde basisdocumenten zijn die je moet kennen, zoals de grondwet. Het is belangrijk de grondslagen van de wet te kennen en daarover met anderen te praten.”
Anna Prokop is met haar zestien jaar nog jonger. “Ik ben hier om mijn solidariteit met de rechters te tonen en te laten zien dat burgers belang hechten aan de grondwet”, zegt ze kordaat. De rechtsstaat wordt niet alleen bedreigd; hij wordt actief geschonden. De machthebbers doen alsof de grondwet niet bestaat. Rechters worden geschorst als ze zich onafhankelijk opstellen.” Ze is zichtbaar boos. “Het is heel pijnlijk te zien dat dit in mijn land gebeurt. Ik ben geboren als burger van de Europese Unie en wil in een rechtsstaat leven, in een democratie, in een land dat zijn burgers respecteert.”
De meeste aanwezigen zijn ouder. Buiten, voor de concertzaal, schalt een anti-communistisch strijdlied van decennia geleden uit de boxen: “Breek de tralies uit de muren, breek de kettingen, breek de zweep”. Deze generatie heeft duidelijk een ander referentiekader.
“Ik heb niets tegen de huidige regering. Ik ben senior en heb zo mijn eigen kijk op de werkelijkheid”, zegt Elzbieta Wisnik-Pluciennik. Desalniettemin is ze gekomen om de rechters te zien en te horen. “Het is de moeite waard om te luisteren naar mensen met een andere mening met wie we één samenleving vormen.” Maar de bijeenkomst heeft haar niet op andere gedachten gebracht. “De rechtsstaat wordt in Polen absoluut niet bedreigd.”
Sympathie
Ryszard Lautenbach is eveneens op leeftijd. Hij woont al bijna zijn hele leven in Koszalin en heeft sympathie voor de actie van de rechters. “Ik ben gekomen, omdat ik nieuwsgierig was. Juszczyszyn en Bodnar zijn toch publieke persoonlijkheden. Ik hoopte argumenten te horen die ik later kan gebruiken in discussies. Ik ben positief verrast. De argumenten waren heel goed en heel toegankelijk, ook voor mensen die anders denken. Naast mij zaten mensen die de regering steunen. Ik denk dat zij ook wel iets hebben gehad aan deze bijeenkomst.”
Maar ook hij gelooft niet dat de rechtsstaat in Polen echt gevaar loopt. “De samenleving zal niet toestaan dat de rechtsstaat verdwijnt. De machthebbers kunnen veranderingen doorvoeren, maar de basiswaarden blijven overeind. Het komt echt niet meer zo ver dat ze iedereen die lastig is in treinen stoppen en afvoeren.”
In vergelijking met de deportaties, massamoorden, oorlogen, bezettingen en communistische dictatuur waar de Poolse geschiedenisboekjes vol mee staan, valt de huidige situatie nog wel mee, vindt hij. “Je moet naar het verleden kijken. We hebben als Polen zoveel meegemaakt”, zegt Lautenbach. En met een glimlach: “Steeds opnieuw leek het alsof de situatie uitzichtloos was, maar de geschiedenis heeft laten zien dat structuren die onaantastbaar leken omvielen. Dit is echt niet het einde van Polen.”
https://www.trouw.nl/verdieping/poolse- ... gle.com%2F